स्वाक्षरी!

 स्वाक्षरी!

परवा, माझ्या एका विद्यार्थ्याने, माझे स्वाक्षरी केलेले, पुस्तक पाठविण्याची विनंती केली. नवल नगर इंजीनियरिंग कॉलेजचा, १९८८ चा उत्तर प्रदेशचा, गोरखपूर जवळच्या शहरातील हा विद्यार्थी!  नेपाळ येथून एक दुर्मिळ रुद्राक्ष आणून त्याने मला भेट दिला होता. अभियांत्रिकी शिक्षण पूर्ण करून तो दिल्ली मेट्रो मधे अभियंता म्हणुन रुजू झाला होता. 

त्यानंतर २० वर्षांनी, कामनिमित्त एका इंडस्ट्रीला भेट द्यायला तो जळगावला आला तेव्हा तेथील कागदपत्रे पाहत असताना ‘टेस्टिंग रिपोर्टवर’ त्याने माझी स्वाक्षरी बघितली. तो मला भेटायला आला. त्यानें सांगितले, ‘सर, मी तुमच्या सह्या असलेले जर्नल्स बरीच वर्षे सांभाळून ठेवले होते, परंतु घराचे रिनोव्हेशन करतांना ते मिसप्लेस झालेत.’ (पत्नीच्या अग्रहामुळे, त्याने ते रद्दीत दिले असावेत!) पण तो भेटायला आला याचा आनंद झाला. त्याने माझ्या स्वाक्षरीची वैशिष्ट्ये सांगितली. ती मला माहीत होती. माझ्या ग्राफालॉजिस्ट मित्राने, बऱ्याच वर्षापूर्वी, ती  सांगितली होती.

आता मला स्वाक्षरीबद्दल चिंतन करून त्याबद्दल लिहणे भाग आहे!

प्रत्येकाला आपली स्वाक्षरी प्रिय असते तशी ती मलाही प्रिय आहे. स्वाक्षरी हा अपल्या व्यक्तिमत्त्वाचा भाग असते. त्याबद्दल माझ्या ग्राफलॉजिस्ट मित्राने सांगितले त्यापूर्वीही आणि त्यानंतरही मी माझ्या पद्धतीने ती करित आलो आहे. ‘And I do it with Grace!’

२०१५ मधे, न्यायालयाच्या आदेशाने, महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या कक्षेत येणाऱ्या पदांवर, शासकीय तंत्रनिकेतनात कंत्राटी तत्त्वावर कार्यरत असलेल्या अधिव्याख्यात्यांना नियमित करण्याचा  निर्णय झाला. महाराष्ट्रातील तंत्रशिक्षण विभागातीलच नव्हे तर राज्याच्या दृष्टीने हा एक ऐतिहासिक निर्णय होता.

हा निर्णय येताच शासकिय तंत्रनिकेतन जळगांव येथे कार्यरत असलेल्या अधिव्याखात्यांची प्रकरणे मी मागवून घेतली व वेतन निश्चतीची प्रक्रिया सुरू केली. लेखा विभागात कार्यरत असलेले, नेहमीच सकारात्मक दृष्टिकोन बाळगणारे व आपल्या सहकाऱ्यांना सोबत घेवून उत्साहाने काम करणारे श्री संजय उपासनी यांचेशी चर्चा केली. कार्यालयीन कर्मचाऱ्यांनी युद्ध पातळीवरुन वेतन निश्चीती केली. वेतन  निश्चतीच्या आदेशांवर मी स्वाक्षरी केली. प्रत्येक स्वक्षरी कराताना मी उत्साहित झालो. प्रत्येक स्वाक्षरी करताना मला ऊर्जा मिळाली.

माझ्या सारखेच अनेक किंबहुना माझ्या पेक्षाही अधिक लायक व्यक्ती असतांना मला विशिष्ट पदांवर काम करण्याची संधी मिळाली त्याबद्दल माझ्या मनात नेहमीच कृतज्ञता भाव राहिला आहे. कल्याणकारी कार्य करण्याची संधी मिळणे या सारखा दुसरा भाग्याचा क्षण नाही असे मी मानत आलो आहे म्हणुन स्वाक्षरी केली.

मी कर्तव्य भावनेने स्वाक्षरी केली. स्वतः करिता केली.  स्वप्रतिमा उंचावत नेण्याकरिता  केली. ‘व्यक्तीमत्व विकासाच्या’ कार्यक्रमात आणि ‘कार्य संस्कृती विकास’ या प्रशिक्षण कार्यक्रमात मला माझ्या विद्यार्थ्यांशी आणि सहकाऱ्यांशी ‘स्वप्रतिमा’ (Self Image) या विषयावर बोलायचे होते. फक्त बोलून भागणार नव्हते. त्यांना ते तसे दिसले पाहिजे, त्यांनी ते अनुभवले असले पाहिजे तर प्रशिक्षण परिणामकारक ठरेल याची जाणीव होती म्हणून स्वाक्षरी केली!

लोकशाही राज्य पद्धतीत, कल्याणकारी राज्याची संकल्पना प्रत्यक्षात आणण्या करिता काही पदे निर्माण केली जातात. त्या पदांची कर्तव्ये व जबाबदाऱ्या असतात. ती पार पडण्या करिता अधिकार प्रदान करण्यात येतात. म्हणून त्या पदांवर कार्य करणाऱ्या व्यक्तींना अधिकारी म्हणतात. आपल्या अधिकारांचा उपयोग अधिकाऱ्यांनी स्वाक्षरीच्या माध्यमातून करायचा असतो हे माहित असल्याने स्वाक्षरी केली!

२००५ मधे, न्यूझीलँड हॉस्टेल, गोरेगाव, मुंबई येथे राजपत्रित महासंघाच्या अधिवेशनात उपस्थित असताना, ‘शासकीय सेवेत सन्मानाने जगा !’ हे पुस्तक लिहण्याचा संकल्प केला आहे. तो सिद्धीस जावा म्हणून स्वाक्षरी केली !

यशस्वी व्यक्ती, स्वाक्षरी करताना, उत्साहित आणि आनंदित असतात किंबहुना त्यामुळेच ते यशस्वी होतात अशी माझी धारणा असल्याने स्वाक्षरी केली!

अशीच स्वाक्षरी आणखी येकदा केली होती…

२८ एप्रिलला मुलीचे लग्न होते. पुण्याला. मी रजेवर होतो. पण आहरण व संवितरण अधिकारी(Drawing and Disbursing Officer) असल्याने पगार पत्रकांवर माझ्या स्वाक्षरीची आवश्यकता होती. कर्मचारी व अधिकारी यांचे पगार वेळेत व्हावेत या करिता पगार पत्रके जळगाव वरून मागवून घेतली. विवाह सोहळा सुरू असताना, रात्री ११ वाजता मंचावरून खाली उतरुन स्वाक्षरी केली. १ मे हा महाराष्ट्र दिन व जागतिक कामगार दिन आनंदात साजरा करता यावा म्हणून स्वाक्षरी केली!

मित्र आणि स्नेहीजनहो,

 मित्र आणि स्नेहीजनहो, 

तर्जनीने ‘पब्लिश’ या टॅबला स्पर्श करताच ‘हे’ पुस्तक प्रकाशित होणार आहे, कोणत्याही क्षणी!

…आणि त्याच क्षणाला, जिंतूरचे रामा भराडी आणि NITTTR चे माजी विद्यार्थी व सोमालीयाचे राष्ट्राध्यक्ष, अमेरिकेतील हर्षवर्धन आणि रशियातील निकिता, मुंबईचे पंकज शाह आणि दिल्लीचे सतीश सुर्यन, पुण्याचे सतीश केरकळ आणि जळगांवचे कैलास वानखेडे हे पुस्तक वाचू शकतील!

चांगदेव मधील माझे स्नेही, शाळा कॉलेजातील माझे मित्र, माझे सहकारी, माझे विद्यार्थी हे पुस्तक आप आपल्या सवडीने घरी बसून वाचू शकतील.

प्रकाशनानंतर, या पुस्तकाच्या जाहिरात आणि वितरणाची जबाबदारी एका आंतर राष्ट्रीय संस्थेकडे दिलेली आहे. यात बऱ्याचशा संकल्पना माझ्या आहेत, विशेषतः जाहिरातीतील मजकुराबाबत.

आवश्यक ते बदल करून, या पुस्तकाचे इंग्रजीतील, केलेले रूपांतर (भाषांतर नाही!)‘Engineering Heart Beats’ हे बेस्ट सेलर होऊ शकते अशी शक्यता या क्षेत्रातील काही व्यक्तींनी वर्तविली आहे. विविध विषय, नाविन्यपूर्ण पद्धतीने त्यांची केलेली मांडणी, अनुभवांशी निगडित करून, त्यावर प्रभावी शब्दात केलेले भाष्य, विचारातील स्पष्टता व सलगता, सकारात्मकता, हृदय स्पर्शी शब्दांनी साधलेला संवाद, आणि सगळ्यात महत्त्वाचे, व्यक्ती, स्थळ, काळ आणि घटना यांचा उल्लेख असल्याने, निर्माण झालेली Authenticity, जिचे जागतिक पटलावर फार महत्व आहे …अशी काही महत्वाची कारणे त्यांनी मला सांगितली. असे होऊ शकते याची मला जाणिव आहे. तो एक मोठा प्रकल्प असेल व मला त्यात आपले सहकार्याची आवश्यकता भासेल.

आणखी असे की, पुस्तक प्रकाशनाच्या या कार्यक्रमात मी आपल्याला सहभागी करून घेवून, आनंद देवू इच्छितो…

हे पुस्तक वेग वेगळ्या ठिकाणी, वेगवेगळ्या व्यक्तींच्या हस्ते, वेग वेगळ्या वेळी प्रकाशित होणार आहे. 

आपणही, आपल्या घरून, कार्यालयातून, आपल्या कुटुंबियांच्या व सहकाऱ्यांच्या उपस्थितीत,  ते आपल्या हस्ते प्रकाशित करू शकाल. त्याची पूर्व सूचना दिल्यास त्यासंबंधीची व्यवस्था करता येईल.

आपला स्नेहांकित, 

महेन्द्र इंगळे

३६. प्रिय विद्यार्थी मित्रांनो,

३६. प्रिय विद्यार्थी मित्रांनो, 

माझ्या प्रिय विद्यार्थी मित्रांनो, 

आज निरोपाचा दिवस. तीन वर्षापूर्वी तुम्ही या संस्थेत आला होतात. तुम्ही जेव्हा पहिल्या दिवशी या संस्थेत प्रवेश केला तेव्हा गेटवरील सिक्युरिटी, साठ एकरांचा वनराईने नटलेला संस्थेचा विस्तीर्ण परिसर, संस्थेची मुख्य दगडी इमारत, विविध विभागांच्या इमारती, मुलांची आणि मुलींची वसतीगृहे, कॅन्टीन, वर्कशॉप, तुमच्यासारख्याच प्रवेशा करिता आलेल्या मुलांची आणि त्यांच्या पालकांची झालेली गर्दी बघून तुम्ही कावरे बावरे झाल होतात. मुख्य इमारतीत प्रवेश केल्यानंतर, तुम्ही ड्रॉइंग हॉलमध्ये आलात तेव्हा तुम्ही सुटकेचा नि:श्वास सोडला. प्रवेश समितीचे प्रमुख प्रा. के. पी. वानखेडे, प्रा. गडे व त्यांच्या सहकाऱ्यांनी मार्गदर्शन करून याच ड्रॉइंग हॉलमध्ये तुमची बसण्याची व्यवस्था केली, त्यावेळेस तुम्ही थोडे निश्चिंत झालात. ज्या शिस्तबद्ध रीतीने प्रवेश प्रक्रिया पार पडत होती, ते बघून, तुम्ही थोडेसे आश्चर्यचकित झालात. या वेळी मी माझ्या केबिनमध्ये असलो तरीसुद्धा पूर्वानुभवाने मी या सर्व गोष्टी कल्पनेने अनुभवत होतो. 

प्रवेश प्रक्रिया संपली. तुम्हाला या संस्थेत प्रवेश मिळाला. कॉलेज सुरु होण्याच्या पहिल्या दिवशी, तुम्हा सर्वांचे, आम्ही पुष्पगुच्छ देऊन स्वागत केले. विभाग प्रमुखांची मार्गदर्शनपर भाषणे झालीत. ती तुम्ही मनापासून ऐकलीत. पुढील काळात त्याचे अनुपालनही केले. या तीन वर्षाच्या कालावधीत, तुम्ही भरपूर अभ्यास केला, विविध कार्यक्रमांत सहभाग घेतला, त्यांच्या आयोजनात हिरीरीने सहभाग घेतला. तुमच्यापैकी काहींना Dipex या राज्यस्तरीय Project Competition मधे, काहींना राज्यस्तरीय Paper Presentation, Technical Quiz Competition मधे प्रथम पारितोषिक मिळाले. तुमचा गुणगौरव झाला. तुमच्या अडीअडचणी समजून घेण्याकरिता विद्यार्थी सभा व पालक मेळाव्यात तुम्ही उत्साहाने सहभाग घेतला, सूचना केल्या आणि त्यांच्या अंमलबजावणीत मदतही! विशेषतः हॉस्टेल मध्ये राहणाऱ्या मुला मुलींना अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागते. त्यांची सुरक्षाही अत्यंत महत्त्वाची असते. विभाग प्रमुख व रेक्टर असलेले डॉ. राजेश पाध्ये व त्यांच्या सहकाऱ्यांना तुम्ही सहकार्य केले. कधीही कुठला अनुचित प्रकार घडला नाही ही खरोखरच सर्वांकरिता कौतुकास्पद बाब आहे.

तुम्ही खरोखरच भाग्यवान आहात की तुम्हाला शासकीय तंत्रनिकेतन, जळगांव या नामांकित संस्थेत प्रवेश मिळाला. शासकीय तंत्रनिकेतन, जळगांव ही महाराष्ट्रातील एक अग्रगण्य संस्था आहे हे आपणा सर्वांना माहित आहेच. या संस्थेतील विद्यार्थी, प्राध्यापक व सर्व कर्मचारी हे एका कुटुंब प्रमाणे आहेत याचा आपण अनुभव घेतला आहे. आता आपण येथून बाहेर पडून एका नवीन जगात प्रवेश करणार आहात. त्यात तुम्हास कदाचित एवढी सुरक्षितता लाभणार नाही, परंतु येथे मिळालेल्या बाळकडूच्या आधारावर तेथेही यशस्वी होऊन नावलौकिक मिळविणार याबाबत माझ्या मनात शंका नाही. कारण यापूर्वी तुमच्या सारखेच अनेक विद्यार्थी या संस्थेतून बाहेर पडल्यानंतर त्यांनी देशात व परदेशात आपलं कर्तृत्व सिद्ध केलेले आहे. तुमच्या पैकी काही जणांनी आपल्या मनोगतातून संस्थेविषयी, येथील प्राध्यापक व कर्मचारी यांच्या विषयी कृतज्ञता व्यक्त केली ही खरोखरच समाधानाची बाब आहे.

तुम्ही या संस्थेतून बाहेर पडल्यानंतर  एक यशस्वी अभियंता म्हणून बाहेर पडणार आहातच पण एक चारित्र्यसंपन्न माणूस व्हावा याकरिता यापुढेही सातत्याने जाणीवपूर्वक प्रयत्न करीत राहा. यशस्वी अभियंता बनणे सोपे आहे. चारित्र्यसंपन्न माणूस बनणे कठीण आहे. त्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न करीत राहणे गरजेचे आहे. ती एक तपश्चर्या आहे.

स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, प्रेम, कृतज्ञता यासारख्या शाश्वत मूल्यांचा विसर पडू देऊ नका. आई-वडिलांविषयी कृतज्ञता बाळगा. गुरुजनांविषयी कृतज्ञता बाळगा. ज्यांनी ज्यांनी तुम्हाला आयुष्यात मदत केली त्यांच्याविषयी कृतज्ञता बाळगा. ज्यांनी ज्यांनी आपल्या आई-वडिलांविषयी कृतज्ञता बाळगली, आपल्या गुरुजनांविषयी कृतज्ञता बाळगली ते सर्वजण मोठी माणसे झालीत.

तुम्ही ऐश्वर्या संपन्न व्हा. पद, पैसा आणि प्रतिष्ठा तुम्हाला मिळणार आहेच. कदाचित त्याला थोडा वेळ लागू शकतो. पण केवळ ते मिळवण्यासाठी मूल्यांचा बळी देऊन, स्वप्रतिमा मलिन होईल अशा तडजोडी करू नका. मूल्याधिष्ठित जीवन जगा. त्यामुळे तुम्हाला दीर्घकाळ समाधान मिळू शकते. सत्तास्थानी असतांना, आयुष्यात अनेक मोहाचे क्षण येतील तेव्हा विवेक बुद्धीचा उपयोग करून त्यांना झिडकारा. नियमितपणे प्रार्थना करा. त्यामुळे अंतर्मनाच्या कौलानुसार  निर्भयपणे तुम्ही कठोर निर्णय घेऊ शकाल.

नाविन्याचा हव्यास धरा. प्रत्येक गोष्ट करतांना, ती वैशिष्ट्यपूर्ण पद्धतीने करा. त्याचे एक वेगळे समाधान तुम्हाला मिळेल. संधी मिळेल तेव्हा तुम्ही केलेल्या चांगल्या कामाविषयी नम्रपणे इतरांना सांगा. कदाचित काहीजण त्यामुळे प्रोत्साहित होऊ शकतील. चांगुलपणा प्रसारित करा. चांगले मित्र जोडा. मैत्री जपा. आयुष्यात येणाऱ्या बऱ्या वाईट प्रसंगांत त्यांची साथ तुम्हाला मोलाची ठरेल.

संधी मिळेल तेव्हा, यशस्वी माणसांना भेटण्याचा प्रयत्न करा. यशस्वी माणसांना, दुसऱ्यांना मदत करतांना आनंद मिळतो. त्यामुळे आत्मविश्वासपूर्वक त्यांना भेटण्याचा प्रयत्न करा व त्यांचे गुण आत्मसात करण्याचा प्रयत्न करा. यशस्वी माणसांबद्दल अनेकांनी लिहले आहे,  त्यांची व्याख्या केली आहे. पण मी सांगतो ते ही लक्षात ठेवा. ‘A person who is in a position to help others should be called a Succesful Person.’ 

या निमित्ताने एका प्रसंगा विषयी आपणास सांगतो आणि थांबतो. हा प्रसंग ‘Father of Modern Management’  म्हणून जे ओळखले जातात, त्या पीटर ड्रकर यांच्या विषयीचा आहे. त्यांनी तो सांगितला आहे. अनेकदा सांगितला आहे. गोष्टी स्वरूपात मी तुम्हाला सांगतो. प्रसंग असा आहे : 

शिक्षकांनी शाळेतील विद्यार्थ्यांना एक प्रश्न विचाराला, ‘What do you want to be remembered for?’ विद्यार्थ्यांनी आप आपल्या समजुती नुसार उत्तरे दिली. शिक्षकांनी ती शांतपणे ऐकली. नंतर ते म्हटले, “विद्यार्थी मित्रहो, या प्रश्नाचे उत्तर तुमच्या कडून अपेक्षित नाही. त्याकरिता तुम्ही फार लहान आहात, पण मोठे होण्या आधी या प्रश्नाचे उत्तर तुम्ही शोधावे अशी माझी अपेक्षा आहे.”  चाळीस वर्षानंतर, शाळेच्या गेट टुगेदर कार्यक्रमात माजी विद्यार्थी भेटले, तेंव्हा ‘हा’ प्रश्न तुम्हाला आठवतो का असे त्यांनी एकमेकांना विचारले. सर्वांचे उत्तर ‘हो’ होते. या कार्यक्रमात पीटर ड्रकर यांच्या सोबत अनेक जण होते. त्यापैकी काहीजण जागतिक कीर्तीचे शास्त्रज्ञ, लेखक, बिझिनेस एंपायरचे मालक आणि राष्ट्र प्रमुख होते ! 

अशा अभ्यासक्रमाव्यतिरिक्त पण महत्त्वाच्या असलेल्या काही गोष्टी सांगण्याची संधी मला या निमित्ताने मिळाली. त्याचा निश्चित तुम्हाला फायदा होईल अशी मला खात्री आहे. अभ्यासही तेवढाच महत्त्वाचा आहे. येणाऱ्या परीक्षेत तसेच पुढील आयुष्यात तुम्हाला भरभरून यश मिळो याकरिता मनःपूर्वक शुभेच्छा! यशस्वी भव!!

(शासकीय तंत्रनिकेतन, जळगाव येथील विद्यार्थ्यांच्या निरोप समारंभात व्यक्त केलेले मनोगत)

IIT, Bobay

 ४७. IIT, Bobay

SPCE मधे शिकत असतांना अनेकदा IIT, Bomby मधे जायचो. आमच्या एका मित्राचा भाऊ तेथे शिकत होता. त्याला भेटायला मित्रा सोबत पहिल्यांदा गेलो. येथे सर्व विद्यार्थ्यांना हॉस्टेल मधे राहणे बंधनकारक होते. त्याच्या रूम मधे अभ्यासाच्या साहित्या व्यतिरिक्त, गिटार, अनेक इंग्रजी कादंबऱ्या, Rubik’s Magic Cube  अशा अनेक गोष्टी दिसल्या. त्याचे काही मित्र तेथे आले व त्यांनी पुढील महिन्यात होणाऱ्या Mood Indigo  या स्नेहसमेंलनातील त्यांच्या सहभागा विषयी चर्चा केली. 

नंतर तो आम्हाला कॅम्पस दाखवायला घेवून गेला. पवई येथील ५४५ एकरातील निसर्ग सुंदर परिसरात अनेक हॉस्टेल्स व डिपार्टमेंटच्या बिल्डिंग होत्या. डिपार्टमेंटच्या सर्व बिल्डिंग, सुंदर फूलांच्या वेलींनी सजलेल्या, ‘Infinite Corridor’ ने जोडल्या गेलेल्या होत्या. भव्य लायब्ररी बघितली. तेथे एक महत्वाची माहिती मिळाली. मुंबई विद्यापीठातील, VJTI  आणि  SPCE च्या विद्यार्थ्यांनी I-card जमा केल्यानंतर, ते लायब्ररी सुविधा वापरू शकत होते. संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान जवळच असल्याने, अनेकदा चित्ते व मगरी भक्ष्याच्या शोधात कॅम्पस मधे येतात हे मित्राच्या भावाने सांगितले. ऑलिंपिक दर्जाचे स्विमिंग पूल, फुटबॉल, हॉकी, क्रीकेटचे ग्राऊंड्स, टेनिस, बास्केट बॉल, वॉली बॉलचे कोर्टस आम्ही बघितले. विद्यार्थ्यांच्या सांस्कृतिक कार्यक्रमांकारिता असलेले ‘Students’ Activity Center’ (SAC) बघितले. येथील विद्यार्थी पॅरा ग्लायडिंग आणि इतर साहसी खेळात भाग घेत असतात अशी माहिती त्याने दिली. हे सर्व बघून मी फार प्रभावित झालो. संधी मिळाल्यास आपण येथून M Tech करावे असा विचार माझ्या मनात आला. 

काही दिवसांनी, Mood Indigo बघायला गेलो. तेथे बघितलेले अनेक कार्यक्रम आम्ही SPACE 82 या आमच्या स्नेहसंमेलनात आयोजित केले. 

प्रा. परमेश्वरन आम्हाला hydraulics शिकवायचे. त्यांच्याकडून आयआयटी मधील घटनांची माहिती मिळायची. ते येथून Ph.D. करित होते. अंतिम वर्षात, प्रा नागराजू यांच्या मार्गदर्शना खाली करित असलेल्या Geo-Tech प्रोजेक्टच्या अनुषंगाने, मी अनेकदा तेथील लायब्ररी मधे गेलो.

अंतिम वर्षाची परीक्षा संपल्यानंतर, IIT-B कडे M Tech प्रवेशाकरिता अर्ज केला. तेथे M Tech (Geo-Tech) करिता निवड झाली. परंतु, त्याकरिता प्रवेश न घेता, मी सहाय्यक अभियंता म्हणून सार्वजनिक बांधकाम खात्यात उमरगा येथे रुजू झालो.    

भारतात, १९५० मधे , Indian Institute of Technology, Kharagpur या पहिल्या IIT ची स्थापना झाली. त्यानंतर १९६१ पर्यंत, IIT-B, IIT-M, IIT-K, IIT-D या संस्थांची स्थापना झाली.पं जवाहरलाल नेहरू या संस्थांना ‘आधुनिक भारताची मंदिरे’ म्हणायचे. UNESCO आणि सोविएट रशियाच्या मदतीने, १९५८ मधे, Indian institute of  Technology, Bombay या संस्थेची स्थापना झाली. यूनेस्को मार्फत, सोविएत रशियाने, या संस्थेक‍रिता Equipment, Machinery दिले तसेच आपल्या देशातील तज्ञ प्राध्यापक (Faculty) या संस्थेत प्रतिनियुक्तिवर पाठविले.

मी आयआयटी मधे जायचो तेंव्हा तेथील विद्यार्थ्यांचे बारकाईने निरीक्षण करायचो. ते कसे बोलतात, कसे चालतात, कसे विचार करतात याचे निरीक्षण मी करायचो. लायब्ररी मधे ते कोणती पुस्तके वाचतात, कॅंटीन मधे कोणत्या विषयांवर बोलतात हे मी बघायचो. एक महत्वाची गोष्ट माझ्या लक्षात आली होती की त्यांचे फंडामेंटल स्ट्रॉंग असतात. त्वरित फॉर्म्युला डिरायइव करून, कुठलाही प्रॉब्लेम ते सॉल्व करू शकतात. आणि हे सर्व ते आनंदाने आणि हसत खेळत करतात.

मुलगा, हर्षवर्धन ९वीत असतांना, आम्ही त्याला आयआयटी मधे घेवून गेलो होतो. दहावीत असतांना, वाढदिवसा निमित्त मी त्याला, रॉबिन शर्मांचे ‘Towards Greatness’ हे पुस्तक भेट दिले होते. चि हर्षवर्धन यांस, महानतेच्या दिशेने वाट चाल करण्या करिता….शुभेच्छ्यांसह सप्रेम भेट!, असे लिहून, खाली मी स्वाक्षरी केली होती. University of Texas, Dallas येथून M S Computer Science केल्यानंतर, काही वर्षे , Microsoft मधे राहिल्यानंतर, आता त्याच्या आवडीचे काम असलेल्या एका प्रतिष्ठित कंपनीत, तो सॉफ्टवेअर इंजिनिअर म्हणून कार्यरत आहे.

माझ्या आयआयटी भेटींचा मला शिकत असतांना आणि पुढे शिकवित असतांना फायदा  झाला, तसा तो हर्षवर्धनलाही झाला असावा!

४२. माझे सांगाती: प्रा के पी वानखेडे

 ४२. माझे सांगाती: प्रा के पी वानखेडे

प्रा के पी वानखेडे, १९८५ मधे कॉलेज ऑफ इंजीनियरिंग, पुणे येथून स्थापत्य अभियांत्रिकी पदवी प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण झाले. त्यानंतर, आपल्या गावी एरंडोलला (जळगाव जिल्हा) आले असता सहज म्हणून त्यांच्या घराजवळ असलेल्या गिरणांजनी तंत्रनिकेतनात आले. मला भेटले. मी त्यांना अधिव्याखाता म्हणून संस्थेत जॉइन व्ह्यायची सूचना केली. दुसऱ्या दिवसापासून ते अधिव्याखाता म्हणून संस्थेत रुजू झाले आणि विद्यार्थ्यांमधे रमून गेले. अनेक क्षेत्रात संधी असतांनाही ते तिकडे गेले नाहीत.  

आम्ही, शासकीय तंत्रनिकेतनात, उपयोजित यंत्र शास्त्र विभागात, अधिव्याखाता म्हणून, १९८९ मधे सोबत रुजू झालो. निवृत्त होइपर्यंत सोबतच होतो. आपल्या कामात आनंद घेवून, त्यात ते एव्हढे समरस झाले होते की चाळीस वर्षे कशी गेली भुरर्कन निघून गेली हे त्यांनाही समजले नाही आणि मलाही!

अतिशय शांत व संयमी वृत्तीचे प्रा वानखेडे, सर्वांना मदत करायचे. विद्यार्थ्यांना तर ते  घडवत होतेच. पण संस्थेत नव्याने रुजू झालेल्या नवीन प्राध्यापकांनाही ते लहान सहान गोष्टीत मार्गदर्शन करायचे. नवीन प्राध्यापकांकडे, परीक्षा प्रमुख, प्रवेश समिती प्रमुख, विद्यार्थ्यांची शिष्यवृत्ती, DBT, जात पडताळणी प्रकरणे, भांडार पडताळणी, Engineering Admission Facilitation Center, CET Examination, स्नेहसंमेलन, खेळांच्या स्पर्धा अशा जबाबदऱ्या सोपवल्या जायच्या तेंव्हा प्रा वानखेडे यांचा भक्कम आधार त्यांच्या पाठीशी असायचा. 

शैक्षणिक कार्याव्यतिरिक्त इतर अनेक कामात ते सर्वांना मदत करायचे. बऱ्याचदा ती वैयकत्तीक  स्वरूपाची असायची. संस्थेतील कर्मचारी त्यांच्यावर मनापासून प्रेम करायचे त्यामुळे त्यांनी सांगितलेल्या कामास कोणी नाही म्हणायचे नाही. अनेक जणांचे ते पालक होते.   

मी विभाग प्रमुख असतांना आणि प्राचार्य म्हणून कार्यरत असतांना, Applied Mechanics Department(उपयोजित यंत्र शास्त्र विभाग) ची संपूर्ण जबाबदारी ते सांभाळायचे. विभागात शैक्षणिक कार्यक्रमा व्यतिरिक्त विविध उपक्रम सुरू असायचे. संस्थेतील कर्मचाऱ्यांव्यतिरिक्त टेस्टिंग आणि कन्सल्टंसी सर्विसेस निमित्त बाहेरच्या व्यक्तींचे येणे जाणे सुरू असायचे. त्याकरिता कार्यालयीन वेळेनंतर व सुटीच्या दिवशीही विभाग उघडा असायचा. काही वेळेस शैक्षणिक कामातील व्यस्तते मुळे टेस्टिंगचे काम स्वीकारणे शक्य व्हायचे नाही तेंव्हा त्यास  नकार दिल्यास परिचयच्या व्यक्तींकडून, काही वेळेस मंत्री महोदयांचा ‘प्रेमळ’ दबाव यायचा. ही सर्व परिस्थिती प्रा वानखेडे कौशल्यपूर्णरित्या हाताळायचे.

Universal Testing Machine (UTM) हे Applied Mechanics विभागातील सर्वात महत्वाचे मशीन! त्याच्या नावातच ‘सर्व काही’ आहे. साधारणतः २० लाख रुपये किमतीचे हे मशीन. यावर टेंशन, कॉमप्रेशन, बेंडीग, शिअर अशा सर्व महत्वाच्या टेस्ट व्हायच्या. ३२ mm लोखंडी बार जेंव्हा ताण देवून, या मशीन वर तोडला जायचा तेंव्हा इमारत हादरायची आणि प्रचंड आवाज व्हायचा.  विद्यार्थ्यांच्या प्रात्यक्षिकांत या टेस्ट असायच्या. त्याच बरोबर बांधकाम कंत्राटदार, उद्योग व्यावसायिक यांना मटेरियल टेस्टिंगचे प्रमाणपत्र घेणे बंधनकारक असल्याने, त्यांच्याकरिता या टेस्ट करून, त्याचे प्रमाणपत्र दिले जायचे.

World Bank Assisted Project अंतर्गत १०० टन कपॅसिटीचे डिजिटल UTM विकत घेण्यात आले. ५००० किलो वजनाचे हे अवाढव्य मशीन प्रयोग शाळेत आणून तेथे व्यवस्थित बसविणे हे आव्हानात्मक काम होते. प्रयोग शाळेची भिंत फोडून ते आत आणावे लागणार होते. त्याकरिता आम्ही याच विभागात पूर्वी कार्यरत असलेले व नंतर स्वतंत्ररित्या व्यवसाय करणारे प्रा व्ही आर जोशी यांना हा कॉंट्रॅक्ट दिला. 

मशीन सोबत आलेल्या मॅनुअल नुसार मशीन करिता फाऊंडेशन तयार करणे, मशीन प्रयोग शाळेत आणणे, आणि ते योग्य पद्धतीने इंस्टॉल करणे अशा तीन टप्प्यात हे काम करायचे होते.

फाऊंडेशन तयार झाले. मशीन आत आणले गेले. फाऊंडेशन मधून वर आलेल्या अँकर बोल्ट वर मशीन बसवायचे होते. त्याकरिता ५००० किलो वजनाचे हे मशीन उचलून योग्य स्थितीत आणायचे होते. प्रयोग शाळेतील किंग पोस्ट ट्रस छताच्या अॅंगल्सनां मजबूत दोर बांधण्यात आले होते, त्याद्वारे, मिस्त्री व मजूर, हळू हळू दोर ताणून मशीन वर उचलत होते. मशीन वर उचलले गेले.  

...आणि अचानक कर कर आवाज आला. “जोशी सर!”, कोणीतरी जीवाच्या आकांताने ओरडले. सगळ्यांचे श्वास रोखले गेले...दोर स्लिप झाला होता... मशीन एका बाजूला झुकले होते...जोशी सर ज्या ठिकाणी उभे होते तेथे ते पडणार, तेव्हाडयात भोळे दादा आणि कडू महाजन धावत जाऊन दोरांना लटकले. किंचाळी ऐकून जोशी सर बाजूला झाले होते.  मशीन खाली यायचे थांबले होते. सगळ्यांनी उसासे सोडले! दसऱ्याच्या आदल्या दिवशी, अष्टमीच्या दिवशी, शस्त्र पूजन निमित्ताने, UTM ची मनोभावे पूजा केली जाते.  

असे सहकारी मित्र, मी त्यांना सांगाती म्हणतो, मला लाभले, म्हणून माझा कार्यकाळ अगदी आनंदात गेला!

I have a Dream !

 I have a Dream !

I have a dream to be an Admin of the WhatsApp Group! 

I have a dream that one day I will be Admin of WAG of my school fellows and college fellows, my friends and colleagues, my students and teachers, my close and distant relatives!

I have a dream to be an Admin of WAG of my colony and cooperative society members! 

I have a dream that one day I will forward all those messages coming from different groups to me, in real time, with lightning speed! 

I have a dream that one day I will set the group settings 'Only Admin can send the messages!’

I have a dream to have the enormous power to add or remove someone on the group!

And on that day, I shall have my Digital  Throne!

My authority will be absolute and kingdom unshaken!

(Dr Martin Luther King, Jr. delivered his famous speech, ‘I have a dream…’, on Aug 28, 1963. It is one of the greatest speeches in the history! Dr King was a great man having great dreams!)

प्रक्रियेतील आनंद!

 प्रक्रियेतील आनंद!

सध्या, मी पुस्तक प्रकाशन प्रक्रियेचा(Process) आनंद घेत आहे. पुस्तक प्रकाशित (Product) होणार आहे, त्याचा आनंद मिळणार आहेच! प्रक्रियेतील आनंद घ्यायची कला, मी फार पूर्वी आत्मसात केलेली आहे. 

माझे एक अभियंता मित्र यांनी, अमुल्य सूचना केली. माझ्या विषयीच्या, वर्तमान पत्रातील, ४० वर्षांपूर्वीच्या लेखाचा संदर्भ देवून त्यासंबंधी लिहायचे त्यांनी सुचविले. ते मी लिहले. 

सामाजिक आणि शैक्षणिक क्षेत्रात काम करणाऱ्या अनेक आदरणीय व्यक्तींनी, या पुस्तकील सोशल मीडियावर आलेले भाग वाचून, ते आवडल्याचे अभिप्राय लिहले. त्यात अतिशोक्ती असली तरी माझ्यावरिल प्रेमापोटी त्यांनी लिहले आहे म्हणून मी त्यांना मनःपूर्वक धन्यवाद दिले.

परवा, एका मोठ्या कंपनीतून वरिष्ठ पदावरून निवृत्त झालेल्या माझ्या मित्रांनी, पुस्तकाच्या Cover Design मागील माझी भूमिका आणि ती अंमलात आणण्याकरिता मी उपयोगात अणलेली पद्धती या बाबत माहिती जाणून घेतली. Quality Control चे तज्ज्ञ व तीक्ष्ण नजर लाभलेले हे अभियंते! प्रत्येक गोष्टी मागील कार्य कारण भाव जाणून घेण्याची, त्यांची उर्मी अधिक प्रबळ झाल्याचे बघून आनंद झाला.

एका विद्यार्थ्याने पुस्तकाच्या प्रती विकत घेवून मित्रांना भेट देईल असे कळविले. पुस्तकाची किंमत व पृष्ठ संख्या माहीत नसतांना, प्रकाशनाआधीच ते विकत घेण्याच्या त्याच्या या धाडसी निर्णयाचे मला कौतुक वाटले! पण पुढच्याच क्षणी लक्षात आले…अरेऽच्च्या, Calculated Risk घ्यायचे आपणच तर याला शिकविले आहे!

वरिष्ठ अधिकारी पदावरून निवृत्त झालेले माझे एक मित्र, त्यांनी माझे अभिनंदन करून, ‘प्रत पाठवा. नक्की वाचेल.’, असे कळविले. UNESCO च्या नुकत्याच प्रसिद्ध झालेल्या अहवालानुसार, जगात या वर्षी, ISBN कोड असलेली, २२ लाख पुस्तके प्रकाशित झाली. जगतील सगळ्यात मौल्यवान संसाधन म्हणजे ‘वेळ’!  या पार्श्वभूमीवर, माझे पुस्तक वाचण्या करिता माझे मित्र आपला अमूल्य वेळ देणार आहेत हे ऐकून त्यांच्या विषयी माझा आदर व प्रेमभाव वाढला.

काहींनी माझ्या पुस्तकास स्मरण यात्रा म्हटले, काहींना ते भूतकाळातील रम्य आठवणी वाटल्या तर काहींना अत्यंत प्रेरणादायी!  हे बघून माझे पुस्तक कॅलिडोस्कोप आहे असे मला वाटू लगले आहे.

प्रकाशन प्रक्रियेतील व्यक्तींनी, अशा प्रकारचे पुस्तक आम्ही प्रथमच पाहत आहोत, पुस्तकाचे नाविन्यपूर्ण शीर्षक व लेखक परिचय, मनोगता ऐवजी ‘अंतःप्रेणेने…’ असे लिहिणे किंवा अनुक्रमणिका ऐवजी ‘स्पंदने’ लिहिणे असे प्रकार आम्ही प्रथमच पाहत आहोत असे सांगितले. इतर लेखकांनाही ते असेच सांगतात काय या संबंधी मी माहिती घेत आहे.

एका मैत्रिणीने ‘अभियांत्रिकीची स्पंदने’ असा नावात बदल सुचविला. त्यांना धन्यवाद दिल्यानंतर, संयुक्तिक कारण देवून, त्यांची सुचना मी नम्रपणे नाकारली. 

पुस्तक प्रकाशनाच्या वाटेवर असले तरी, या संबंधातील जागतिक दर्जाचे आधुनिक तंत्रज्ञान शिकून, मी त्याचा वापर करीत असल्याने, प्रकाशनाच्या शेवटच्या क्षणापर्यंत बदल करू शकत असलो तरी सर्वच बदल करणे शक्य होणार नाहीत हे मी नम्रपणे आपणास सांगत आहे.

सर्वप्रकारच्या समस्या सोडविण्या करिता मी System Approach चा मी अनेक वर्षांपासून उपयोग करित आहे. Input चांगल्या प्रतीचे असेल आणि Feedback चा उपयोग करून Process वर नियंत्रण ठेवले तर Product उत्तम प्रतीचा तयार होतो….मग तो एखाद्या समस्येवरिल उपायाच्या स्वरूपात असू द्या किंवा पुस्तकाच्या!

आणि म्हणून हे पूस्तक वैशिष्टपूर्ण किंवा दर्जेदार वगैरे झाले तर आश्चर्य वाटू देवू नका! फीडबॅक स्वरूपात सूचना केल्यामुळे या यशात तुमचा मोलाचा वाटा असणार आहे. 

ज्यांना चांगले विद्यार्थी मिळतात ते चांगले शिक्षक होतात!

ज्यांना चांगले श्रोते मिळतात ते चांगले वक्ते होतात!

आणि ज्यांना चंगले वाचक मिळतात ते चंगले लेखक होतात!

मी चांगला शिक्षक आहे का ते विद्यार्थी सांगतील, आणि चांगला वक्ता आहे का ते श्रोते!

पण मी चांगला लेखक होणार हे खात्रीने सांगतो कारण मला तुमच्या सारखे वाचक मिळाले!

पुस्तक वाचल्या नंतर तुम्ही निश्चितपणे म्हणू शकाल….’Everything is of his own except paper and ink!’